“RITA”NING YURISHLARI

Insoniyat tarixi ne-ne urushlarni ko‘rmadi, deysiz. Suronli janglar, qonli to‘qnashuvlarga bas kelish, ularga barham berish mumkindir, biroq tabiat isyonlariga qarshi chora bormikan?

So‘nggi ikki haftada Amerika Qo‘shma Shtatlarining janubiy-sharqi turli darajadagi dahshatli to‘fonlar ostida qoldi. 2001 yil 11 sentyabrda sodir etilgan terrorchilikdan keyin eng jiddiy talofat keltirgan «Katrina» to‘foni ko‘plab muammolar zanjirining boshlanishi bo‘ldi. AQSh tarixida eng vayron qiluvchi to‘fonlardan biri deb e’tirof etilayotgan «Katrina» Yangi Orleanning qariyb 80 foiz hududini suv ostida qoldirdi. To‘fon oqibatida ko‘rilgan zarar 100 milliard dollarni tashkil etib, 160 mingga yaqin turar-joy yaroqsiz holga kelgan. «Katrina»dan so‘ng «Rita»ning tashrifi esa AQSh aholisini butunlay karaxt ahvolga soldi.

«Rita»ning kelib chiqishi ham boshqa «qarindoshlari» kabi Antil orollaridan sharqqa tomon tropik Atlantikaga borib taqaladi. Dastavval, «Rita» tropik dovul ko‘rinishida 17-18 sentyabr kunlari namoyon bo‘la boshlagan. 19 sentyabr, dushanba kuni esa Janubiy Florida, Bagama va Kubada to‘fon xavfi e’lon qilindi. Bu vaqtga kelib, kichkinagina «Rita» birinchi darajali dovul tusini oldi. O‘sha kuni jahon bozorlarida neft narxi birdaniga 4 dollarga oshib, bir barrel neft 67,4 dollarni tashkil qildi.

20 sentyabrda Yangi Orleandan aholi qayta evakuatsiya qilina boshlandi va «Katrina»dan so‘ng qayta ko‘chirib kelinayotgan aholi orqaga qaytarildi. 
21 sentyabrga kelib «Rita» xuddi «Katrina» kabi Meksika ko‘rfazi tomon shiddat bilan kelayotganligi aniqlandi. Pentagon Florida va Texasda ikkita markaz tashkil qilib, birinchi yordam ko‘rsatish uchun bir necha harbiy kemalarni yubordi. Hukumat «Katrina» fojeasi kabi asoratlar kelib chiqmasligi uchun xavfli hududlardan aholini ommaviy evakuatsiya qilishga kirishib ketdi. Bu orada dahshatli «Rita» uchinchi darajadagi xavfli ko‘rinishga kirib ulgurdi, shamol tezligi esa sekundiga 50 metr (soatiga 180 km.)ni tashkil qildi. Texasning Galveston shahrida favqulodda vaziyat e’lon qilindi. Shu bilan birga Luiziana va boshqa shtatlardan «Katrina»dan talofat ko‘rganlar olib chiqilib, shahar markaziga keltirildi.

Chorshanba kuni «Rita» to‘rtinchi darajadagi xavfli ko‘rinishni oldi. Shamol tezligi sekundiga 60 metrga o‘zgardi. Milliy xavfsizlik bo‘limi boshlig‘i Maykl Chertoff aholini hukumat buyrug‘iga bo‘ysunishga undayotgan bir paytda Prezident Bush Texas gubernatori Rik Perri bilan maslahatlashayotgan edi. Shu bilan birga AQSh hukumati Rossiyaga aviatsiyadan iborat texnik yordam so‘rab murojaat qildi. 
22 sentyabrga o‘tar kechasi to‘fonning shamol tezligi soatiga 265 kilometrga yetdi. Prezident Texas va Luiziana shtatlarida favqulodda vaziyat e’lon qildi. Meksika ko‘rfazidan esa millionlab kishini evakuatsiya qilish boshlandi. «Katrina» to‘foniga tayyor emaslikda ayblangan Milliy xavfsizlik bo‘limi va Favqulodda vaziyatlar bo‘yicha AQSh Federal Agentligi «Rita»ning tashrifi uchun barcha chora-tadbirlarni ko‘rib qo‘ygan edi.

Aholini zudlik bilan evakuatsiya qilish Chertoff boshchiligida olib borildi. Reja bo‘yicha Xyuston, Galveston va Texasning Korpus — Kristi shaharlaridan 1,3 mln.ga yaqin aholi evakuatsiya qilindi. Yana 20 ming kishi Luiziananing qirg‘oq bo‘yi hududlaridan yuzlab avtobuslarda olib ketildi. Va nihoyat, juma — 23 sentyabrga o‘tar kechasi bedor «Rita» birmuncha tinchib, to‘rtinchi darajaga qaytganligi haqida xabar berildi. Aynan shu ko‘rsatkichda uning kuchi «Katrina» kuchiga tenglashadi...

«Rita» 2005 yil to‘fonlar mavsumining 17-tropik dovuli hisoblanadi. 1851 yildan beri tuziladigan reytingda, bu yilgi to‘fonlar to‘rtinchi o‘rinni oldi. 1933 yilda eng ko‘p dovullar qayd etilgan bo‘lib, o‘sha yili 21 ta to‘fon sodir bo‘lgan. To‘fonlar mavsumi noyabr oyi boshigacha davom etishi kuzatiladi.

Amerika iqlimshunoslari bu ofatlarni okean usti va tropiklardagi haroratning keskin oshishi bilan izohlamoqdalar. Hozirga kelib Tropik Atlantikaning ustki harorati plyus 30-31 darajani tashkil etadi, bu esa ilmiy me’yordan 1-2 daraja yuqori ko‘rsatkichdir. Bu, o‘z navbatida, atmosferada issiqlik va namlikni juda ko‘p miqdorda to‘plab, shiddatli chaqmoqlar keltirib chiqaradi.

Shu kungacha Yer yuzida ko‘plab to‘fonlar bo‘lgan. Agar «Katrina» AQSh uchun talofat keltirgan bo‘lsa, hind okeanidagi «Ada» dovul eng ko‘p o‘lim keltirgan to‘fon hisoblanadi. Bu to‘fon 1970 yilda Banglad yosh qirg‘oqbo‘yi hududlarini suv ostida qoldirib, 300000 kishining o‘limiga sabab bo‘lgan. Meteorologlarning aytishicha, odatda AQSh to‘fonlari janubiy-sharqiy hududlarni aylanib, yana Atlantikaga qaytib, tin oladi va Yevropaga kichik tsiklonlar ko‘rinishida yetib boradi.

Nima bo‘lganda ham Yer yuzi har jihatdan tinch va osoyishta bo‘lsin!

Munisa MAHKAMOVA tayyorladi.